آشنایی با کتابِ الکافی فی الکحل - کتاب ارزان

نویسنده: نگار نادری

نوشته خلیفة بن ابی المحاسن حلبی

خلیفة بن ابی المحاسن حلبی، چشم پزشک شامیِ اهل حلب در سده هفتم، مؤلف کتاب الکافی فی الکُحْل، از کتاب های مهم چشم پزشکی در تمدن اسلامی است. از زندگی وی اطلاع اندکی در دست است. در کتاب های تراجم پزشکان و تاریخ حلب، مطلبی درباره او نیامده است و صرفاً از فحوای کتابش به اطلاعاتی دست می یابیم. حتی ابن اصیبعه که با او هم زمان بوده و در همان شهر می زیسته، از او نامی نبرده است. این واکنش ابن ابی اصیبعه را عمدی و مشابه برخورد او با ابن نفیس و صلاح الدین کحال حموی دانسته اند؛ این امر در دیگر کتاب های تراجم مانند زِرِکْلی و کحّاله هم ادامه یافته است. (1)

نخستین بار لوسین لوکلر (2) (1231-1310/ 1816-1893)، پزشک و تاریخ نگار پزشکی اسلامی، در کتاب (3) (4) تنها نسخه شناخته شده آن موقع از الکافی فی الکحل را معرفی کرد؛ این نسخه در کتابخانه ملی فرانسه (5) نگهداری می گردد. (6) کتابت این نسخه در 673 انتها یافته و کتاب آن عبدالعزیز متطبب مسیحی است که تقریباً هم زمان با نسخه اصلی تهیه شده است. (7) با توجه به روایتی در انتها کتاب (8) که توضیح عمل فَصْد بر روی امیری در حلب در 654 است، تاریخ نگارش کتاب بین 654 تا 673 بوده است. نسخه پاریس در همه جا خوانا نیست و افتادگی دارد. (9) نسخه دیگری از کتاب را بروکلمان (10) (11) معرفی نموده که در کتابخانه ینی جامع استانبول نگهداری می گردد؛ کتابت این نسخه در 967 پایان یافته است. این نسخه کامل تر، مرتب تر و خواناتر است. (12) هیرشبرگ و همکاران این نسخه را که تصاویر ابزارهای جراحی چشم آن با نسخه پاریس تفاوت اندکی دارد، مبنای معرفی کتاب به آلمانی قرار دادند. (13) بر مبنای این دو نسخه، محمدظافر وفائی و محمدرواس قلعه جی در 1374ش/ 1995 نسخه چاپی و انتقادی کتاب را منتشر کردند که مطالب این مقاله مبتنی بر همین نسخه چاپی است.

بنا به اشارات خلیفه در کتاب (14) و با توجه به استفاده از زبان محلی حلب در کتاب، (15) وی اصلاً اهل حلب بود و در آنجا می زیست. درباره این احتمال که وی با ابن ابی اصیبعه وابستگی خانوادگی داشته است، (16) سندی در دست نیست. بنابه اطلاعات حاصل از کتاب، (17) او چشم پزشکی حاذق و شناخته شده بود و اطلاعات پزشکی گسترده ای داشت، چنان که یکی از امرا از مراجعان وی بود. از موارد شایان ذکر، عمل آب مروارید او بر روی تنها چشمِ فردی یک چشم، (18) و توصیه او به استفاده از آهن ربا برای خارج کردن خرده آهن از موضع (19) است. بر اساس دانسته های موجود، او نخستین شخصی است که از آهن ربا در چنین موردی استفاده نموده است. (20) توضیح دقیق عمل ها و درمان های دیگری که خلیفه به کار برده هم در کتاب آمده است.

الکافی فی الکحل، کتابی جامع در چشم پزشکی و در واقع تاریخ فشرده چشم پزشکی میان مسلمانان است. (21) این کتاب در انتها دوره شکوفایی و شروع زوال پزشکی در تمدن اسلامی نگاشته شده است. (22) سطح علمی کتاب بالاست (23) و چنین کتاب جامعی درباره چشم و چشم پزشکی تا پیش از سده نوزدهم در اروپا همتایی نداشته است. کتاب برای استفاده عملی نگاشته شده (24) و مشتمل بر دو بخش اصلی است: ساختمان چشم، درمان بیماری های چشم. بخش نخست، شامل شش فصل درباره قسمت های مختلف چشم، روح باصره و غیره است؛ بخش دوم هم شش فصل دارد در باب روش حفظ بهداشت چشم، ملزومات کار چشم پزشک، توضیح بیماری ها و درمان آنها چه با دارو و چه با عمل، همراه با تصاویر، فهرستی از داروها و خواص آنها در شکل های مختلف کاربردشان در بیماری های مختلف، اوزان و مقیاس ها نزد پزشکان، و بابی در خصوص فصد؛ در انتها، سه جدول در خصوص رگ های سر و گردن، دست ها و پاها ارائه شده است.

تصاویر کتاب بسیار جالب توجه اند، به ویژه تصویر واضحی که مغز و غشاهایش را همراه با چشم ها و اعصاب آنها نشان می دهد. در این تصویر، اعصاب چشم ها، به درستی، متقاطع رسم شده اند، یعنی چشم راست را بخش چپ مغز کنترل می نماید و برعکس. (25) در همین تصویر، چهار بطن برای مغز ترسیم شده و محل و میزان قسمت های مختلف چشم بعضاً با دانش امروز درباره ساختار چشم فرق دارد. (26) به رغم این اشتباهات، الکافی ظاهراً نخستین کتابی است که تصویری از ساختمان مغز، چشم ها و راه های ارتباطی میان دو چشم به دست می دهد. با توجه به این تصویر احتمالاً خلیفه برای نخستین بار غده هیپوفیز را در آن ترسیم نموده، هرچند مؤلف اشاره ای به آن ننموده است. چنین تصویر دقیقی از آناتومی چشم تا 1872/1289 در اروپا ترسیم نشده بود. (27) بعلاوه الکافی نخستین کتابی است که 36 ابزار جراحی را در جدول هایی بسیار روشن و دقیق آورده است. در بالای هر تصویر، نام ابزار و در پایین، نحوه کاربرد آن ذکر شده است. بعلاوه برای نخستین بار، تصویرهای ابزار جراحی نه در متن که جداگانه ترسیم شده است. این نخستین کتاب در چشم پزشکی است که در آن جدول های روشن و مرتبی درباره بیماری های پلک ها، چشم ها و سازوکار بینایی عرضه شده است. قراردادن اوزان و میکائیل مورد کاربرد در پزشکی، در فصلی جداگانه، هم برای نخستین بار صورت پذیرفته است. (28) این مقیاس ها از آنچه در کتاب قانون ابن سینا (29) آمده دقیق تر است؛ هم نخستین کتاب چشم پزشکی است که بخشی مستقل در فصد دارد. (30)

خلیفه در مقدمه کتاب (31) از بعضی از منابع نام برده ولی در کتاب از بیش از چهل اثر و بیش از هفتاد مؤلف نقل قول نموده است. (32) که بیش از همه به ترتیب عبارت اند از: قانون ابن سینا، المُعالجات و البقراطیة ابوالحسن طبری، کتاب های مختلف جالینوس، رازی، حنین، ابن تلمیذ و ابن بیطار (متوفی 646). مقایسه مطالبی که خلیفه نقل نموده با منابعی که امروز هم در دسترس اند، نشان دهنده دقت وی در نقل مطالب است. در میان منابع وی، ابن بیطار به علت نزدیکی به زمان خلیفه مورد توجه است. خلیفه از بعضی مؤلفان نام برده است که جز آنچه در این اثر آمده، اطلاع دیگری از آنها در دست نیست؛ (33) از جمله حکمای یونانی چون لیثفورس؛ هندی چون أرایکس و ارابلیس؛ و بعضی پزشکان دوره اسلامی چون ابن سندی، ابوعمران و ایلیوس کحّال. (34)

بخش هایی از کتاب را هیرشبرگ و همکارانش به آلمانی، (35) و سپس گیسلا (36) و ویلفرد رادماکر (37) از روی ترجمه هیرشبرگ به انگلیسی برگردانده اند. (38)

پی نوشت ها:

1. Leclere

2. حلبی، مقدمه وفائی و قلعه جی، ص 13.

3. Histoire de la médecine arabe

4. لوکلر، ج2، ص 145-147.

5. Bibliothque Nationale (France)

6. سلان (slane)، ص 534.

7. هیرشبرگ (J. Hirschberg) و همکاران، ص 721؛ حلبی، همان مقدمه، ص 22.

8. حلبی، ص 702.

9. هیرشبرگ و همکاران، ص 721-722؛ حلبی، همان مقدمه، ص 21-22.

10. Brockelmann

11. بروکلمان، ، ج1، ص 899.

12. هیرشبرگ و همکاران، ص 722؛ هم ر. ک. حلبی، همان مقدمه، ص 22.

13. ر. ک. هیرشبرگ و همکاران، ص 730.

14. حلبی، ص 309، 702.

15. همو، همان مقدمه، ص 16.

16. ر. ک. د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.

17. حلبی، ص 702.

18. همو، ص 309.

19. همان، ص 701.

20. حلبی، همان مقدمه، ص 14.

21. د. اسلام، همان جا.

22. حلبی، همان مقدمه، ص 15.

23. د. اسلام، همان جا.

24. هیرشبرگ و همکاران، ص 723.

25. سارتون (Sarton)، ج2، بخش 2، ص 1102.

26. حلبی، همان مقدمه، ص 17-18.

27. همان جا.

28. ر. ک. همان، ص 673-677، هم ر. ک. همان، مقدمه، ص 15.

29. ابن سینا، ج4، ص 81-88.

30. حلبی، همان مقدمه، ص 16.

31. همو، ص 21-32.

32. همان، مقدمه وفائی و قلعه جی، ص 19.

33. ر. ک. همان جا.

34. ر. ک. حلبی، ص 31، 120، 135، 316، 464، 482، 567 و جاهای دیگر.

35. ر. ک. هیرشبرگ و همکاران، ص 724-760.

36. حلبی، همان مقدمه، ص 15؛ هم ر. ک. فصل های 4 و 5 بخش اول همین کتاب.

37. Gisela

38. Wilfred Rademaker

منابع تحقیق:

ابن سینا، القانون فی الطب، چاپ ادوار قش، بیروت 1987/1408.

خلیفة بن ابی المحاسن حلبی، الکافی فی الکحل، چاپ محمدظافر وفائی و محمدرواس قلعه جی، بیروت 1995/1415.

Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, supplementband, 1937-1942.

The Encyclopaedia of Islam, new ed., Leiden: Brill, 1960-, s.v. Khalīfa b. Abi l-Maħsin.

J. Hirscberg. J. Lippert, and E. Mittwoch, Die arabischen Augenärzte: nach den quellen bearbeitet, Leipzig 1905, repr. In Augenhekunde im Islam, ed. Faut Sezgin, vol. 1, Frankfort on the Main: Institut für Geschchte der arabische- islamischen Wissenschaften, 1986.

Lucien Lecler, Histoire de la medecine arabe, New York 1971.

George Sarton, Introduction to the history of science, Malabar, Fla. 1975.

Mac Guckin de Slane, Catalogue des manuscrits arabes, Paris 1883-1895.

منبع مقاله :

هوشنگ اعلم ... [و دیگران]؛ (1391)، تاریخ پزشکی در ایران و تمدن اسلامی (2)، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول

منبع: راسخون