از حمله مغول تا نقش ایرانیان در حرم جوانترین امام شیعیان - کتاب ارزان

داستان چیست؟

محمد بن علی بن موسی مشهور به جواد و محمد تقی، امام نهم شیعیان در سال 220 قمری، پس از شهادت در کنار امام موسی (ع) در آرامگاهی نزدیک بغداد به خاک سپرده شد. نخستین بقعه روی این مزار در سال 227 قمری در دوره مامون عباسی ساخته شد که نام آن را کاظمیه گذاشتند.

بازسازی این بنا به سال 336 قمری و از دوره آل بویه شروع شد، ساختمان را خراب کردند و بنایی بزرگتر ساختند. در سال 365 قمری، به دوره دیلمیان همزمان با بازسازی حرم، اقامتگاه هایی برای رفاه زائران ساخته شد. سال 369 قمری حرم را توسعه دادند، گرداگرد آن دیوار کشیدند و برای زائران بیمارستان ساختند. کاظمین آن موقع شهر شده بود.

در سال 441 قمری ساختمان حرم دچار آتش سوزی و تخریب گسترده شد، ماجرا به درگیری شیعیان و اهل تسنن مربوط می شد که دود آتش آن به چشم حرم کاظمین رفت. سال 450 قمری، یعنی 9 سال پس از آن واقعه حرم را بازسازی کردند و به این بهانه برای قبرها صندوق ساختند و دو گنبد قدیمی را به یک گنبد تبدیل کردند.

اما در دوره سلجوقی ها، عنصر کاشی به معماری حرم امام موسی کاظم و جواد (ع) اضافه شد؛ سال 490 قمری در حین بازسازی، دو مناره و یک مسجد اضافه می گردد. اما سال 569 قمری رودخانه دجله طغیان نموده و حرم آسیب می بیند. خلیفه وقت عباسی در سال 575 قمری بازسازی حرم آسیب دیده از سیل را شروع کرد، همزمان حجره هایی را به صحن اضافه و خانه هایی را برای زائران و فقرا بنا کرد که به دارالضیافه مشهور شد. چند سال بعد آن حجره ها مدرسه علوم دینی شدند. در سال 654 قمری بار دیگر آتش درگیری های مذهبی به جان ساختمان حرم افتاد و بعضی اموال آن غارت شد.

حمله هولاکوخان مغول به بغداد در سال 656 قمری، حرم کاظمین را از گزند آتش و تخریب در امان نگذاشت. دو سال بعد عطاملک جوینی وزیر هلاکو، به هنگام حکومتش بر عراق به جبران آن خسارت برخاست. یک سده بعد دجله دوباره طغیان کرد و حرم کاظمین آسیب دید. سلطان اویس جلایری که در دوره حکومتش برای آبادانی بغداد و شهر تبریز بسیار کوشید، بازسازی ساختمان حرم را شروع کرد، آن را با کاشی تزیین کرد، دو صندوق خاتم کاری روی قبرها نصب کرد، یک گنبد را به دو گنبد تبدیل کرد.

بیشترین بازسازی و نوسازی حرم کاظمین در دوره صفویه رخ داد. سال 926 قمری در دوره شاه اسماعیل صفوی تمام حرم خراب و دوباره ساخته شد، رواق و صحن، مسجدی در شمال حرم، دو گنبد، دو مناره دیگر، دو صندوق نقره و کتیبه ای با توضیح تمام اقدامات برای نصب روی دیوار حرم اضافه شد. در 1032 قمری، شاه عباس اول ساخت ضریح فولادی حرم را شروع کرد اما، بدلیل اختلاف با دولت عثمانی نصب آن تا سال 1115 قمری طول کشید و در سال 1045 قمری در دوره شاه صفی پایه های چهار گلدسته محکم سازی شد. تزئیات حرم در دوران صفویه گسترده تر شد.

قاجار هم توجه خاصی به این حرم نشان داد؛ در دوره آقا محمدخان، دو گنبد از پایین تا بالا طلاکاری شد. ایوان رواق جنوبی هم طلاکاری شد، کف حرم را با سنگ مرمر فرش کردند و خانه هایی را در اطراف حرم خریدند و صحن را توسعه دادند. فتحعلیشاه هم دستور بازسازی و تجدید آینه و کاشی کاری رواق ها و طلاکاری مناره ها را داد. عبدالحسین تهرانی معروف به شیخ العراقین، وکیل امیرکبیر هم بازسازی و بازسازی حرم را از محل ثلث میراث امیرکبیر انجام داد. بعد از آن ناصرالدین شاه، ضریحی از نقره برای دو مزار ساخت و آن را جایگزین ضریح فولادی عصر صوفیه کرد. فرهاد میرزا، عموی ناصرالدین شاه هم سهمی در بازسازیها داشت.

ادامه نوسازی های حرم کاظمین به بعد از سقوط رژیم بعث صدام می رسد، طرح توسعه ای تصویب شد و ستاد بازسازی عتبات عالیات در ایران از سال 1425 قمری وارد این پروژه شد. در این مدت رواقها را توسعه دادند. مهمانسرای کوچکی ساختند. کاشی ها را بازسازی و تثبیت کردند. درهای قدیمی، خشت های گنبد و گلدسته ها که در زمان صدام آسیب دیده بود، بازسازی شد. مسجد تاریخی صوفیه احیا و تزئیات دیگر اضافه شد. بازسازی ایوان و گلدسته های کوچک، بازسازی مسجد و توسعه صحن و ترمیم گنبد صفوی از دیگر پروژه هایی بوده که در حال اجرا است.

حرم کاظمین آرامگاه شخصیت هایی چون خواجه نصیرالدین طوسی (اندیشمند و معمار ایرانی)، شیخ مفید (فقیه و متکلم شیعی) و سید رضی (فقیه و شاعر) است.

ساختمان کنونی حرم در اصل باقی مانده دوره صفویه و اضافات بعد از آن است که نه تنها جلوه ای از هنر و معماری ایرانی ـ اسلامی را در عراق به رخ می کشد که گوشه ای از تاریخ روابط ایران و عراق را از چنین جایگاهی روایت می نماید.