چند نگاه به آتشگاه، راز آتشگاه آتش است - کتاب ارزان

در این نشست که با حضور مرضیه نفری، سمیه عالمی، سیده عذرا موسوی، فاطمه نفری، سیده فاطمه موسوی و مریم مطهری راد برگزار گردید، نویسندگان نقد و نظرهای خود را درباره این رمان مطرح کردند.

احمد مدقق داستان نویس افغان تبار اهل ایران است. اولین رمان بلند او به نام آوازهای روسی در یازدهمین جایزه ادبی جلال آل احمد شایسته تحسین شناخته شد. این رمان با استقبال خوبی روبرو شده و در حال ترجمه به زبان های عربی، صربی و ترکی هم هست.

آتشگاه قصه نوجوانی به نام حبیب است که در یک آبادی خیالی به نام بلوطک زندگی می نماید. پدرش در قلعه خان زندانی شده و حبیب می خواهد او را نجات دهد. مشکل عظیمی پیش می آید و کل بلوطک در خطر عظیمی قرار می گیرد. این داستان قصه کوشش حبیب برای نجات پدر و آبادی است. آتشگاه داستان نوجوانی است با تفاوت های زبانی و جغرافیایی که ظرفیتی بیش از آنچه نویسنده اش به آن توجه داشته دارد. داستان نوجوانانه ای با کهن الگوی مقاومت مقابل ظلم که در سرزمین پرالتهاب افغانستان که درست زمان تهدید این جغرافیا، توسط نیروهای خارجی روایت می گردد. از این جهت داستان ظرفیت آشنایی زدایی فراوانی دارد؛ چه در زبان و نثر و چه در پرداخت صحنه، فضا و شخصیت ها و حتی زمانه و زیست مردمان و البته نوجوان داستان خودش می تواند یک پای قصه باشد. تا جایی که نویسنده حواسش به این بزنگاه های ساختاری بوده و آگاهانه آن را پر و بال داده و اتفاقا همین حواس جمعی ها کارش را آنقدر دلچسب و شیرین نموده است که خودش را در دل مخاطب بنشاند.

راز آتشگاه آتش است. آتش که خاصیت نور و گرما و شور دارد و همیشه اسباب شگفتی انسان بوده است. انسان همیشه آتش را به دید معجزه نگریسته است همان طور که در داستان آتشگاه جلوه می نماید.

نویسنده روایت را با این پرسش ها پیش می برد که آیا طبقه ضعیف و ظلم دیده می تواند با حاکمان و اعیان و بالادستی های خود متحد گردد؟ آیا خان ها و حاکمان حاضر هستند برای هدف مشترک با زیردستانشان متحد شوند؟ آیا دشمن مشترک و خطر ناشی از آن را درک می کنند؟

راوی محدود به ذهن حبیب است؛ قهرمانی که تا سرانجام داستان خوب شناخته نمی گردد. از نظر شخصیت پردازی این ناشناخته بودن لااقل در نیمۀ اول داستان در خصوص همه شخصیت ها صدق می نماید؛ اما در نیمه دوم اوضاع بهتر می گردد. ابعاد یکی دو شخصیت در تعلیق ها و کشاکش ها بهتر و بیشتر دیده می گردد؛ اما حبیب همچنان ناشناخته باقی می ماند. و این همان جاست که نویسنده این ظرفیت ها را مغفول رها نموده است. مصداق این نقد، نداشتن چهره از شخصیت ها، نداشتن تصویر درست و واضح از جغرافیای کوهستانی داستان است که در شکل گیری داستان و صحنه ها اهمیت زیادی دارد. این طور به نظر می رسد که ریتم تند کار، حوادث نفس گیر و پشت سرهم همان قدر که توانسته انرژی داستان را برای مخاطب نوجوانش بالا نگه دارد، از جهت معطوف کردن همه حواس نویسنده به خودش و ایجاد غفلت از ایجاد صحنه و گفتگوی استاندارد برای معرفی دقیق شخصیت و جغرافیای خاص داستان اسباب نقد است؛ تا جایی که اگر هنرنمایی نویسنده در نثر و اشاره به شوروی را به عنوان نیروی متخاصم خارجی از داستان حذف کنیم، این داستان می تواند در ایران، تاجیکستان یا اصلا جایی غیر از جغرافیای فارسی زبان اتفاق بیفتد. اگر ما هم مثل بالزاک رمان را تاریخ خصوصی ملت ها بدانیم، انصافا برای روایت خصوصی ملت افغانستان در این داستان کم کاری شده است؛ با اینکه مخاطب مترصد و آماده خواندن این فضای تازه و بکر است؛ اما شتاب زدگی، مجال این کار را به طور کامل به نویسنده اثر نمی دهد.

در داستان آتشگاه، آتش با زن پیوندی نزدیک دارد. راز آتش در دست زنان است. در واقع سه عامل زن، آتش و معجزه با پیروزی گره خورده و ستون های اصلی قصه را می سازد؛ رازی که برای مردان مکشوف می گردد.

نویسنده هنرمندانه نقش زن و مرد را در تکمیل هدف نشان داده است. با ظرافت و زیبایی، زن ها را وارد کارزارش می نماید و درک حضور مادر، معشوق ، زن تاریخی را آن طور که در دنیا نمود دارد، می رساند. در روایت می رسیم به سال های کهن و خلیل به عنوان نماد مرد که در جستجوی آذر است؛ آذری که حتی نامش هم با آتش گره خورده! اما آذر کجاست؟ در انزوایی تاریخی که صدایی از او شنیده نمی گردد. چه کسی باید او را دعوت کند و از قهر بیرونش بکشد؟ قهرمانی مثل خلیل که جستجوگر باشد و او را بیابد. همان طور که حبیب خجسته را یافت و البته راز در دست مادر حبیب بود. هنگامی که آذر از سختی هایش پرده برمی دارد و چهره چروکش را نشان می دهد، کتاب آتشگاه شاید دینش را همین جا نسبت به زنان افغانستان ادا می نماید. بلند و پرصدا می گوید زن ها فقط معشوقه نیستند؛ آنها مادرند؛ خودشان آتش هستند؛ و قدرت در مشت دارند.

به نظر می رسد که آذر با اینکه با خلیل صحبت می نماید، در زمانی دورتر از حاکم آراد و خلیل زندگی می نماید و انگار آذر تکرار آذرهای دیگر است به طوری که حاکم آراد صحنه های مربوط به آذر را قبلاً در جای دیگری دیده است.

نسبت توصیف به روایت در داستان بیش از حد کم است چنانکه گاهی تصویرسازی ها ناملموس و ضعیف به نظر می رسد؛ با این حال دلشوره رسیدن قوای شوروی برای اهالی روستای بلوطک و استرس و سردی روزگار افغانستانی ها به خوبی حس می گردد.

قلعۀ حاکم، دیواری دست نیافتنی است و حاکم، نجات دهنده را اسیر نموده است؛ با این حال دهقانان مأیوس نمی شوند و سعی در بیدارکردن حاکم دارند.

دو موتیف دائم در داستان جریان دارد؛ موتیف اول جمله ای است که بارها تکرار می گردد؛ ولی ارتباطش با داستان و استفاده موتیف وارش تعیین نیست. نویسنده در جای جای داستان تکرار می نماید: در بلوطک هر کس چند کار بلد بود! به هر حال آنچه در ذهن نویسنده با ملیت غیرایرانی بوده، در ذهن خواننده ایرانی مفهوم نمی گردد. اما موتیف دوم ارتباطش با درونمایه و البته پیغام داستان، درآمده است. دائم تکرار می نماید: دشمن که بیاید، خان و دهقان برایش یکی است.

دو خط داستانی رمان یکی نجات پدر است و دیگری داستان آذر که در گذشته اتفاق افتاده. کتاب پلی به گذشته می زند و در کنار روایت داستان فعلی، خطی روایی در گذشته را پی می گیرد تا به جذابیت اثر بیفزاید. داستان نشانه ها و ظرافت های دل نشینی دارد. نام داستان آتشگاه است و آذر و خلیل، زن و مردی که خط دوم قصه دوم را تعریف می کنند، با آتش نزدیکند. خلیل، جناب ابراهیم نبی را خطاب می کردند که آتش بر او سرد شد و آذر خودش پاره ای از آتش است ؛ اما کارکرد این نشانه شناسی ها در داستان تعیین نیست. همان طور که بند ها و پل های بین داستان این زن و مرد با داستان اصلی جان دار نیست.

این سوال را دامن می زنند که اگر داستان گذشته حذف گردد، آیا به داستان اصلی خللی وارد می گردد؟ و جواب منفی خواهد بود.

داستان گرچه گاهی شگفت به نظر می رسد؛ ولی هرگز پا را از واقعیت بیرون نمی گذارد. به نظر می رسد ژانر و پیرنگ با هم سازگار نباشد. تلاقی واقع گرایی داستان با نگاه نمادین نویسنده، گاهی موقعیت ها را غیرمنطقی نشان می دهد؛ و روایت را با پرسش پیش می برد. در حقیقت دو نکته مهم در پیرنگ وجود دارد که غیرقابل قبول می باشد. یکی کشف تصادفی راه ورود به قلعه و دیگری کشف اتفاقی ماده شکلاتی.

استراتژی دفاعی اهالی بلوطک و همچنین حاکم آراد در داستان دوم نیز یکی از نقطه هایی است که به حس شتاب زدگی و جدی نگرفتن خواننده نوجوان دامن می زند. چطور ممکن است با ایجاد آتشی رنگیآن هم آتشی که به گفته خود راوی بیشتر جذابیت دارد تا واهمه دشمن چنان بترسد که عقب بنشیند و اهالی بلوطک را در مقابله با شوروی پیروز کند؟ و یا در داستان دوم، ساخت قایقی از پوست بلوط در چند ساعت توسط خلیل و آذر و پدرش و بعد روانه شدن با آن قایق به همراه آتش های رنگی برای نجات حاکم آراد آن هم در حالی که؛ وقتی خلیل قلعه را ترک می نماید تا برای نجاتشان به سراغ آذر برود؛ سپاه دشمن پشت دروازه های قلعه است و قطعا دشمن همان جا نصف روز را صبر نمی نماید تا خلیل برود و با قایقی از نور برگردد تا قلعه پدرش را نجات دهد. این با منطق داستان رئال نمی خواند و بیشتر طعنه به داستان فانتزی می زند؛ در حالی که اسباب لازم برای فانتزی بودن داستان نیز مهیا نیست. این استراتژی دفاعی چنان ضعیف به نظر می رسد که نتیجه اش جز مغلوب شدن نباید باشد. در صورتی که در صحنه های سرانجامی کتاب با نبردی نمادین، (و نه حقیقی) شاهد موفقیت افغانستانی ها بر دشمنانشان هستیم.

اما سرانجام نیز به نور و آتش و آذر می رسد. به شکلی کاملاً آرمانی گره ها باز می گردد. قربان که با دست های حاکم اسیر شده بود، به دست حاکم هم آزاد می گردد؛ چراکه حاکم فهمیده برای پیروزی راهی جز متحدشدن با قربان ندارد؛ و این طور می گردد که عظیم ترین گره داستان با به تجلی رسیدن حاکم گگردده می گردد؛ ولی این گله می ماند که صدای خجسته -دختری که صدای یاری خواستن مردان را می شنود و حلقه وصل پیروزی شان می گردد- جایش در سرانجام داستان خالی است.

با همه این اوصاف کسانی که آثار احمد مدقق را پیگیری می کنند اذعان خواهند داشت که آتشگاه نسبت به آوازهای روسی در مرتبه پایین تری ایستاده؛ لکن به خاطر ظرافت هایش، یک اثر دوست داشتنی نوجوان به شمار می رود که در طرح گفتمانی خوب توفیق یافته است.