تضاد اقتصادی-سیاسی چین و ایران! - کتاب ارزان

با ما همراه باشید و با تور چین از شگفت انگیزترین کشور دنیا دیدن کنید بر روی دیوار چین سلفی بگیرید، از قصر ممنوعه دیدن کنید و در خیابان شانگهای پیشرفته ترین آسیا قدم بزنید.

روزنامه شرق در همین زمینه با عباس ملکی، دیپلمات و معاون اسبق وزیر خارجه درباره تغییرات دنیا پس از کرونا و الزامات دیپلماسی ایران مصاحبه نموده ست. از رابطه با چین تا آمریکا.

ملکی معتقد است از لحاظ سیاسی، حاکمیت متمرکز و یکپارچه در پکن مایل نیست که با نزدیک شدن به ایران، برنامه های دراز مدت حزب کمونیست را دچار خدشه کند. با این اوصاف می گوید که تصمیم گیران ایرانی به اهداف درازمدت چینی ها توجه داشته باشند. او اضافه می نماید که مردم ما بیشتر از گذشته احتیاجمند دریافت اطلاعات واقعی و دانایی در زمینه سیاست خارجی واقع گرایانه هستند.

این روز ها یک عبارت بسیار شنیده می شود: دنیا پس از کرونا. شما فکر می کنید این مفهوم فقط یک ترم معرفتی برای گپ و گفت های اندیشمندانه خواهد بود یا تفاوت های زیادی بین این دو دوره وجود خواهد داشت؟

دوره پساکرونا مفهومی ریخت شناسانه یا مورفولوژیک هم دارد. از یک نظر همانند گذشته و دوران پیشاکروناست. خورشید به تدریج خود را می نمایاند و روز آغاز می شود. طبیعت چرخه فصول خودش را دارد. انسان همان انسان صد هزار سال قبل است و با همان احتیاج ها مانند غذا خوردن، همان احساسات مانند عشق و حسد و همان جست وجو برای زندگی بهتر بر مبنای روش عقلایی مانند تجارت، فراوری و آموزش. از جنبه دیگر دارای تفاوت های اساسی با گذشته است. این فقط یک جهش ژنتیکی در ویروس کرونا نیست که رخ داده است، جهش ژنتیکی در اندام، ذهن، و روابط اجتماعی انسان نیز رخ داده است. بیشتر ما با مشکل خشکی پوست به ویژه پوستان دست به دلیل استفاده از مواد شوینده زیاد این روز ها روبه رو هستیم. نمی دانم، شاید نسل بعدی ما در برابر اگزمای پوست مقاوم شده باشد یا حساسیت پوست باعث شود که در قراردادن دست های مان در حالت بهداشتی و به دور از ویروس از روش های دیگری استفاده کنیم.

یعنی ابعاد انسانی که به واسطه این ویروس تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.

بله، در ذهن ما نیز تحولی عمده صورت خواهد گرفت. اول آنکه در پساکرونا احتمالا انسان ها قدر یکدیگر را بیشتر خواهند دانست. دوم آنکه در استفاده از طبیعت، انسان از این مسابقه وحشتناک دست خواهد کشید. سراسر کره خاکی، سرزمین ها و آب ها از زخم های تجاوز انسان پر از آبله شده است. به تصاویر ماهواره ای نگاه کنید. حفره هایی که نشان دهنده استخراج از معادن روباز است و لکه هایی در میانه جنگل ها که برای کشت و زرع یا استفاده از چوب، کاملا از درختان پاک شده است. سوم در روابط اجتماعی، تحمل و مدارا بیشتر خواهد شد. همانند وقوع حوادث شوکه نماینده در گذشته مانند حمله مغول به ایران که در پی آن شیوع مکاتب عرفانی در ایران بیشتر شد یا پس از جنگ دنیای دوم که تا امروز مسئله مشارکت مردم در امر حکمرانی و ممانعت از اجازه دادن به خودمحوری و دیکتاتوری مشغله ذهنی مردمان عادی جوامع مختلف است.

روابط بین الملل چطور؟ نظم موجود در دنیا (آنچه روابط بین الملل را می سازد) پس از کرونا تغییر ماهوی چندانی با قبل آن خواهد داشت؟

درباره روابط بین المللی در دوران پسا کرونا بیشتر باید توقف و تفکر کرد. به نظر من روابط بین المللی پساکرونا به چند شرایط گره خورده است.

1- در آینده در چارچوب روابط بین الملل، نقش واحد های سیاسی و دولت ها بیشتر خواهد بود. نظام سرمایه داری لیبرالیستی کوشش فراوان داشت که پس از جنگ دنیای دوم از نقش دولت های مرکزی کاسته و بر قدرت شرکت ها و بنگاه های تجاری بیفزاید؛ به صورتی که اکنون درآمد برخی از کمپانی ها از فراوری ناخالص داخلی برخی از کشور ها بیشتر است. بنگاه های عظیم تجاری و اقتصادی نقش درخور توجهی در سرکار آوردن و به زیرکشیدن دولت ها در این صدساله اخیر داشته اند. برای بیشینه کردن سود، این گونه شرکت ها، ابتدا خود را چندملیتی، سپس کوشش کردند تا در کشور هایی که از ضوابط اقتصادی و اقتصادی ضعیف تر برخوردارند، مستقر شده و از پرداخت اقتصادیات فرار نمایند. پساکرونا حاکمیت نظام های حکومتی و دولت ها را تقویت نموده و بازیگران غیردولتی مانند بنگاه های چندملیتی و جنبش های زیست محیطی را مجبور به گردن نهادن به دولت های مرکزی می نماید. اینکه این امر تا چه اندازه به قوام دموکراسی یا گسترش قدرت حکومت های تمامیت گرا می انجامد، بستگی به رفتار مردم آن جامعه دارد.

- دومین مسئله کارایی حکومت هاست. باوجود شعار های زیبا و فریبنده دولت ها و نظام ها، مردم عملکرد دولت های خود را در زمینه کرونا و مبارزه با بیماری کووید 19 به عنوان یک شاخص در نظر خواهند گرفت؛ اینکه چه کسانی فداکاری کردند و به جای خزیدن به گوشه ای، در میانه میدان ایستادند و خطرات احتاقتصادی ابتلا را به جان خریدند و فعالیت های بخش های بهداشتی، پزشکی، سیاسی و دیپلماتیک را مدیریت کردند، در پساکرونا در میان مردم صندلی معین و ممتازی خواهند یافت. دولت هایی که با تذبذب و بدون پایه های علمی با این بحران برخورد کردند، نیز با تنزل صندلی در ذهن و رفتار مردم روبه رو خواهند شد. پس موقعیت کشور هایی که از بحران کرونا پیروز بیرون آیند، مانند کشور هایی خواهد بود که از 1942 در میانه جنگ دنیای دوم با برنامه ریزی و مقاومت توانستند پیروز جنگ باشند. این بار شاید یک کنفرانس برتن وودز دیجیتال در همین روز های میانه بحران مورد احتیاج باشد تا اساس و بنیان نظام اقتصادی و اقتصادی دنیا در پساکرونا را اندیشه و طراحی کند. امروزه ارز های دیجیتال و استفاده از روش هایی مانند بلاک چین، لزوم هماهنگی مابین دولت ها برای چگونگی استفاده از پول، تراکنش اقتصادی، سرمایه گذاری و ارتباط پول و کالا را دوچندان نموده است. اقتصاد سیاسی بین المللی در پساکرونا به سمت محوری شدن ارزش های محیط زیست محور حرکت می نماید؛ صرفه جویی، استخراج کمتر از منابع طبیعی، کمتر دست کاری کردن اقلیم و کاهش فراوری گاز های گلخانه ای.

3- در خصوص نظام سیاسی بین المللی، به نظر می رسد که نظام نوین دنیای که پس از جنگ دنیای دوم ازسوی نمایندگان دولت ها در کنفرانس سانفرانسیسکو طراحی و عمل شد، همچنان دارای قوت و ظرفیت برای ادامه دادن است. سازمان ملل متحد درعین حال که همه کشور ها به این نهاد می تازند و هر کشوری بخشی از فعالیت ها و مصوبات آن را محکوم می نماید، اما به صورت عمومی، ملل متحد، ارکان و سازمان های وابسته به آن نقشی اساسی در جلوگیری از جنگ، هماهنگی در امور دنیای و جلوگیری از زیاده خواهی برخی از اعضا داشته است. اصلاحات در دبیرخانه ملل متحد و فرایند های این سازمان ازجمله تصمیم گیری در شورای امنیت امر شایسته ای است، اما به نظر می رسد که تا نیافتن یک آلترناتیو با پیش زمینه درست اندیشیده شده و مناسب برای درازمدت، دست زدن به این سیستم کار مناسبی نباشد.

به دنبال همه گیری کرونا، بیش از پیش واقعیت های دنیا عریان شده و به نظر می رسد که کرونا سرعت رویداد ها در روابط بین الملل را بیش از پیش نموده است. نظیر تنش بین آمریکا و چین که شدت گرفته است. هر دو کشور به ما مرتبط هستند، با آمریکا تنش داریم و با چین رفاقت. این تنش به کدام سو پیش می رود؟

هر روز که می گذرد، تنافر و تفاوت جهت گیری ایالات متحده آمریکا با نظام بین المللی بیشتر می شود. تهدید به قطع پرداخت حق عضویت سالانه با سازمان بهداشت دنیای همراه با خروج از یونسکو و دیگر رفتار های آمریکا درباره ابتکار های بین المللی ازجمله موافقت نامه تغییرات اقلیمی 2015 پاریس نشان دهنده افت منزلت و صندلی آمریکا در تصمیم گیری های دنیای است؛ بنابراین از بیشترشدن اختلافات آمریکا با دیگر کشور ها ایران ضرری نمی بیند. جا دارد که دستگاه دیپلماسی کشور در زمینه به حرکت واداشتن تحرکات بین المللی بدون حضور آمریکا جدیت بیشتری نشان دهد. مثلا ابتکار باشگاه کشور های تحریم شده ازسوی آمریکا از ابتکارات جالبی است که معین نیست چرا وزارت امور خارجه ایران به آن اقبالی نشان نمی دهد. یا تبادل کالا با ارز های محلی یا تهاتر.

در خصوص بحث چین، افکار عمومی در ایران نوعی بدبینی عمومی نسبت به همکاری با این کشور، به ویژه اجناس چینی داشت که پس از شیوع کرونا در ایران باوجود یاری های چین افزایش یافته است. درحالی که چین یک قدرت عظیم اقتصادی در دنیا فعلی است، اساسا مراوده با این کشور قابل حذف هست یا نه؟

چین به عبارتی، اکنون کارخانه دنیا است. کشوری در قاره ای نیست که درصد قابل توجهی از بازار کالا های صنعتی، کشاورزی و خدمات مانند حمل ونقل آن به چین اختصاص نداشته باشد. در این رابطه آمریکا یکی از وابسته ترین کشور ها به کالا های چینی است. روابط نوین ایران و چین از 1972 آغاز شد. زمانی که حزب کمونیست چین به دنبال مناطقی از دنیا بود که بتواند یکی از احتیاج های چین را برطرف کند. سیاست در های باز چند سال بعد رسما اعلام شد و از آن موقع چین در بیشتر سال ها عظیم ترین طرف تجاری ایران بوده است. پس در بخش روابط اقتصادی و تجاری، ایران و چین مکمل یکدیگرند و با یک برنامه ریزی صحیح می توان همچنان به گسترش این روابط ادامه داد. به ویژه اینکه یکی از کریدور های چندلایه ای ابتکار کمربند و جاده هم در بخش زمینی و هم در بخش دریایی با ایران ارتباط دارد. به شرط آنکه مجددا وزیر نفت کشورمان در هفته اول انتخاب خودش شرکت های نفتی چینی را اخراج نکند. اما از لحاظ سیاسی، حاکمیت متمرکز و یکپارچه در پکن مایل نیست که با نزدیک شدن به ایران، برنامه های درازمدت حزب کمونیست را دچار خدشه کند؛ بدین معنی که سناریو های متعدد آینده چین در اندیشکده های چینی مطالعه شده و همه آن ها در این پیش شرط که روابط چین باید با آمریکای شاقتصادی، اروپا، کشور های عربی، آسیای مرکزی و آسیای جنوبی در حالت بهینه بوده تا ابرپروژه های طرح کمربند و جاده تحقق پذیرد، مشترک اند. چین در مسائل سیاست خارجی ایران و اختلافات ایران با دیگر کشورها، از ایران حمایت نمی نماید. این بدان معناست که ایران بهتر است از ظرفیت روابط اقتصادی با چین استفاده کند. در موارد دیگر مناسب است که تصمیم گیران ایرانی به رسالت، مأموریت و اهداف درازمدت چینی ها توجه داشته باشند.

یکی از اتفاقاتی که در چند هفته گذشته رخ داد و غیرت ملی بسیاری را برآشفت پاسخ سفیر چین به سخنگوی وزارت بهداشت ایران بود. شما سال ها در عالم دیپلماسی کار نموده اید، واکنش سفیر چین را با تجربه خود چگونه ارزیابی می کنید؟ وزارت خارجه باید اقدامی می کرد یا نه؟ مثل تذکر، احضار و ...

به نظر من هرکسی کار خودش را انجام داد. درباره اعداد و ارقام چین در زمینه بیماری کووید 19 مقالات متعددی منتشر شده که برخی از ارقام زیر سؤال رفته است. دیپلمات های دیگر کشور ها مانند آمریکا و استرالیا هم همین حرف ها را زده اند. سخنگوی وزارت بهداشت به این تردید ها توجه نموده و آن را تکرار کرد. سفیر چین از منافع کشورش دفاع کرد. به نظر من اشکالی ندارد که بحث های این چنینی در عالم مجازی شکل بگیرد. البته بهتر بود که قضاوت درباره اعداد و ارقام اعلام شده از طرف چینی ها از سوی یک نهاد علمی در ایران مطرح می شد.

به نظر می رسد هرچه آمریکا بیشتر به دنبال مقصریابی بر سر ویروس کووید 19 است و چین را به فراوری این ویروس متهم می نماید، ایران بیشتر به سمت چین گرایش پیدا می نماید.

من گرایش به سمت چین در ایران نمی بینم. ما در برخی از بخش ها به ویژه در بخش اقتصاد و انرژی با چین روابط نزدیک داریم. در بخشی از مسائل سیاسی هم با یکدیگر تفاوت نظر داریم. در چارچوب همکاری های آسیایی، روابط نزدیک تر با چین به نفع ایران است. به خصوص در زمینه هایی که آسیای مرکزی و افغانستان را نیز دخالت می دهد. مثلا خط لوله گاز از ایران به چین از سمت آسیای مرکزی، مانند خط لوله چهار شعبه گاز ترکمنستان و ازبکستان با چین. یا خط لوله نفت خام از قزاقستان به سمت چین.

وزارت خارجه وظیفه ای برای تغییر نظر و بهبود دیدگاه افکار عمومی به سمت چین دارد یا نه؟ اساسا کاری می تواند بکند یا نه؟ غیر از توییت های چینی و حرف زدن چینی که به نظر می رسد بیشتر مخاطب آن چینی ها هستند نه ایران؟

دیپلماسی عمومی برای تأثیرگذاری بر دیدگاه های مردم در موضوعات مختلف به خصوص سیاست خارجی است. بخشی از این کار هم باید در داخل کشور انجام شود. در گذشته من هر ماه یک کنفرانس یا حداقل یک نشست برای تبیین سیاست خارجی در دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی یا دانشگاه تهران برگزار می کردم. این کار برای توجیه و شرح سیاست خارجی برای مردم کوچه و بازار بود. همچنین انتشار مجلات علمی- پژوهشی برای نخبگان. مردم ما بیشتر از گذشته احتیاجمند دریافت اطلاعات واقعی و دانایی در زمینه سیاست خارجی واقع گرایانه هستند. سخنان سفیر جمهوری اسلامی ایران در پکن به نظرم این بخش را نادیده گرفته و فقط به گله گزاری بسنده نموده است.

به نظر می رسد روابط بین الملل ایران محدود مانده به ارتباط با چند کشور. آیا وقت یک تجدیدنظر در روابطمان نرسیده؟

نمی دانم منظور شما از تجدیدنظر در روابط به چه معناست. به نظر من روابط ایران با روسیه، چین و نسبتا با هند مناسب است. با کشور های اروپایی علاوه بر سایه سنگین تحریم، وجودنداشتن دیالوگ در زمینه هایی که دو طرف نگرانی دارند، مشهود است. سفرای ما در کشور های اروپایی نمی دانم که در خصوص کرونا فعال بودند یا خیر. اما صدای چندانی از آنان در رسانه های محل مأموریتشان شنیده نشد. درباره ایالات متحده هم حداقل تا انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا در آبان 1399 امیدوار باشیم که تنش بیشتر نشود. روابط منطقه ای ما اگرچه بد نیست، اما می تواند گسترده تر و جامع تر شود. به خصوص رابطه با عربستان سعودی. در آسیای مرکزی و قفقاز هم روابط خوبی با این کشور ها داریم، اما به نظر من ظرفیت ایران در تعمیق رابطه با این کشور ها بیشتر از اینهاست.

از رابطه منطقه ای سخن گفتید که می تواند جامع تر شود؛ به ویژه رابطه با عربستان. رابطه ایران و عربستان سعودی و به تبع آن اغلب کشور های عربی با مشکل روبرو است. چرا این مسئله حل نمی شود؟ چقدر عامل این تنش را در عربستان و چقدر در ایران می بینید؟

دولت ایران در ابتدای آغاز به کار، اولویت خود در سیاست خارجی را منطقه گرایی گفت. اما در این سال ها روابط ایران با دیگر کشور های منطقه به روانی گذشته نبود. خصوصا از 1394 و حمله به سفارت عربستان سعودی در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد روابط دو کشور قطع شد. پیامد های قطع روابط مابین ایران و عربستان در دیگر کشور های عربی و اسلامی قابل توجه بود. به نظر من بخشی از این مسئله به اقدام نابجای افرادی بازمی شود که در تهران سفارتخانه عربستان را آتش زدند. بخش دیگر به جریان نوگرای داخل خانواده سلطنتی عربستان و گرایش های ولیعهد سعودی به همراهی با جناح های راست گرای آمریکایی مربوط است. عربستان به این نتیجه رسیده که مشورت های داماد ترامپ و شرکت های مشاوره اقتصادی مانند مکنزی آینده این کشور را تضمین می نماید. عامل دیگر حضور نیرو های خارجی در منطقه خلیج فارس است؛ نیرو هایی که حضور آن ها به شدت حساسیت زاست.

با شدت دریافت بیماری و افزایش مبتلایان، بخشی از توان دستگاه دیپلماسی بر این نهاده شد که نشان دهد تحریم ها چقدر غیر اخلاقی و ناجوانمردانه است؛ اما از ابتدا معین بود که هیچ کدام از آن راه ها به نتیجه برداشته شدن تحریم ها نمی رسد و تنها در جهت دیپلماسی عمومی کارکرد دارند. به نظر شما گره تحریم چگونه باز می شود؟ چه روشی می تواند این مشکل را برای همواره از جلوی پای دیپلماسی و کشور بردارد؟

تحریم و کرونا از این لحاظ از یک جنس هستند. یعنی هر دو تأثیرات و پیامد های دراز مدت دارند. به نظر من حتی اگر تمام شروط بی ربط آمریکا را هم دولت ایران برآورده کند، همه تحریم ها علیه ایران برداشته نخواهد شد؛ زیرا این تحریم از ماهیت و جنس های متعددی است و در زمینه های متفاوتی با اهداف گوناگون؛ پس واقع گرایانه ترین راه این است که کار کشور را به صورت های دیگر جلو ببریم و در عین حال در برطرف تحریم ها بکوشیم. مسئله، رقابت سیاسی ایران با آمریکا در شاخه های مختلف از جمله فضای تجارت و فضای مجازی و فضای منطقه ای است. تحریم در فضای تجاری از ابتدای انقلاب تا امروز وجود داشته است.

همه گیری کرونا در دنیا بر کاهش قیمت نفت تأثیر داشت یا عوامل دیگری مؤثر بودند؟

قیمت دنیای نفت به پایین ترین مقدار خود بعد از دوره آنتی شوک 1986 رسیده است. علاوه بر شیوع کرونا که بخش تقاضا برای انرژی به ویژه نفت و گاز را کاهش داد، نرسیدن به توافقی مابین اوپک و کشور های غیرعضو اوپک موسوم به اوپک پلاس، مقدار عرضه را نیز بالا برد. هنوز معین نیست که چرا عربستان سعودی از مصالحه با روسیه در آن موقع امتناع کرد و به جای آن سه میلیون بشکه نفت در روز به فراوری خود اضافه کرد.

کمبود تقاضا و اضافه عرضه به علاوه نبود اطمینان به بازار های آینده و همچنین سرازیرشدن نفت انبار شده در کشور های عضو آژانس بین المللی انرژی به بازار سبب شد که قیمت نفت تگزاس امروز به 15 دلار هر بشکه در بازار های آسیایی برسد. به نظر من قیمت های پایین برای ترامپ مطلوب تر است؛ چون با بنزین با قیمت هر گالن 99 سنت در برخی از ایالت های آمریکا، ترامپ می تواند مردم کوچه و بازار را به رأی دادن به خودش به جای دموکرات هایی که در دوره آن ها قیمت بنزین هر گالن بالاتر از چهار دلار بود، جذب کند. در این میان کشور های فراوری نماینده عاقبتی جز کمتر توسعه یافتگی ندارند؛ چیزی که ممکن است برخی از آن ها را به سمت درآمد هایی غیر از پول نفت سوق دهد؛ آن هم در زمانی که کسب وکار ها بر اثر کرونا به کمترین مقدار خود از بعد از رکود 1929 رسیده است.

سالی که در آن هستیم، با این فرایند کاهش قیمت نفت برای ایران چگونه پیش خواهد رفت؟ آیا سالی سخت تر از آنچه تصور می شد، در انتظار است یا مانند برخی اقتصاددانان مثل شما معتقدید به دلیل نداشتن ارتباط اقتصادی ایران با دنیا به واسطه تحریم ها به اندازه دیگر کشور ها اقتصاد ایران از این بیماری متضرر نمی شود.

به نظر می رسد ایران متضرر می شود. قیمت نفت برنت در 2014 هر بشکه 147 دلار بوده و حالا به 28 دلار رسیده است. بودجه سال 1399 بر اساس قیمت نفت بالاتر از این حرف ها بسته شده است. علاوه بر خسارت ایران از پایین بودن قیمت نفت، ایران صادرات نفت چندانی هم ندارد. گزارش ماهانه اوپک که اطلاعات خود را از مراجع رسمی دولتی کشور ها می گیرد، برای ایران چیزی حدود دو میلیون و صد هزار بشکه فراوری در ماه مارس ثبت نموده است.

اگر مقدار خوراک پالایشگاه های داخل کشور یک میلیون و 900 هزار بشکه باشد، مقدار صادرات نفت ایران با علاوه کردن مقدار میعانات همراه گاز معین می شود. پس دولت ایران از درآمد نفت خام مقدار کمتری از آنچه در بودجه دیده، به دست می آورد. هنر مدیریت در آن است که در چنین موقعیتی، کاهش درآمد نفتی را به یک فرصت تبدیل نموده و بودجه کشور را هرچه بیشتر از درآمد نفت مستقل کند. همچنین به زنجیره ارزش نفت خام و گاز طبیعی توجه نموده و از صادرات نفت خام فاصله گرفته و به فراوری برق و مواد پتروشیمی و کالا های دیگر بپردازد.