توسعه یافته ترین فرهنگ های عصرمفرغ قدیم در قم - کتاب ارزان

وی با بیان این که تپه یوسف خانِ خاوه یک پشته طبیعی به وسعت حدود یک هکتار و با بافتِ شنی ـ رسی است که تا پیش از عملیات خاکبرداری توسط ادوات سنگین، هیچ نشانه سطح العرضی که بر وجود آثار تاریخی و فرهنگی در این محدوده دلالت کند، وجود ندارد، ادامه داد: پس از خاک برداری از این تپه، بقایای تخریب شده چندین گور و تعدادی ظروف سفالی نمایان و مراتب بلافاصله توسط مالک خصوصی، دهیاری و شورای روستا به اداره کل میراث فرهنگی استان قم اعلام شد که با حضور کارشناسان میراث فرهنگی استان در محل تپه یوسف خان، ادامه خاکبرداری متوقف و مراتب به پژوهشکده باستان شناسی منعکس شد و در عین حال اداره کل استان با استقرار یگان حفاظت 24 ساعته در محل تپه یوسف خان حفاظت محوطه را تامین کرد.

وی با اشاره به این که در نهایت با کوشش پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و اداره کل استان، هیاتی از کارشناسان ستادی و استانی به سرپرستی وی و عمار کاوسی، برای انجام کاوش های اضطراری به محل اعزام شدند، تاکید نمود: کاوش های باستان شناسی در گورستان یوسف خان خاوه به شناسایی یکی از توسعه یافته ترین فرهنگ های عصرمفرغ قدیم جنوب غرب آسیا که به فرهنگ کورا - ارس یا ماورائ قفقاز قدیم موسوم است منجر شد.

ارتباط و تعامل محوطه یوسف خان با فرهنگ گودین

سرلک با بیان این که تا پیش از کاوش های تپه یوسف خان خاوه شواهد اندک و پراکنده ای نشان از ارتباط دوره IIIA قلی درویش با فرهنگ کورا - ارس در منطقه قم شناسایی شده بود، ادامه داد: به دلیل آن که هیچ مدرک متقن و مستدلی دال بر وجود بقایای معماری و استقرارهای این فرهنگ از محوطه قلی درویش و دشت قم مورد شناسایی قرار نگرفته بود، تحلیل آثار این دوره را به سمت وجود ارتباط و تعامل با فرهنگ گودین IV سوق داد.

وی تاکید نمود: چنین تحلیلی بر پایه شواهد و مدارک باستان شناسی که به وجود ارتباطات گسترده بین دشت قم و زاگرس مرکزی در طول هزاره سوم و دوم پیش از میلاد (بویژه دوره های گودین V و گودین III )تاکید داشت، راسخ بود.

او با بیان این که در این شرایط به نظر می رسد تا پیش از شناسایی دیگر محوطه های این فرهنگ در بخش غربی حوضه فلات مرکزی ایران، گورستان یوسف خان خاوه را می توان یکی از جنوبی ترین محوطه های فرهنگ کورا- ارس در فلات ایران به شمار آورد، اضافه نمود: بر اساس نتایج تاریخ گذاری مطلق به روش کربن 14 ، قدمت بقایای فرهنگی این گورستان از حدود 2800 تا 2400 پیش از میلاد مشخص شد.

به گفته او نمونه هایی از بقایای تدفین ها نیز در قالب تفاهم نامه هایی بین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و دانشگاه ها و موسسات خارجی، برای انجام مطالعات ژنتیک باستانی و سایر مطالعات مورد نظر به کشورهای دانمارک و ایتالیا ارسال شده که فرایند مطالعات آن در حال اجرا است.

نکات مبهمی که کشف گورستان یوسف خان به آن ها پاسخ داد

این باستان شناس با بیان این که کشف گورستان خاوه و نتایج مقدماتی پژوهش های اجرا شده در این محوطه چند نکته مبهم در باستان شناسی عصر مفرغ دشت قم را تا حدود زیادی تبیین کرد، شرح داد: نخست اینکه توالی گاه شناختی دشت قم را تکمیل کرد. تا پیش از کاوش های گورستان یوسف خان خاوه، بجز در محوطه قلی درویش، در سایر محوطه های دشت قم مدارک مستدلی دال بر عدم وجود گسست در توالی گاه شناختی انتها دوره شروع عیلامی تا شروع عصرمفرغ میانی در دست نبود.

او اضافه نمود: از سوی دیگر مدارک به دست آمده از گورستان یوسف خان خاوه نشان داد حضور مستقیم فرهنگ کورا - ارس در دشت قم غالبا محدود به مناطق کوهستانی جنوب دشت قم و در شرایط فعلی و تا پیش از تکمیل آنالیز های باستان شناسی دشت قم به نظر می رسد شواهد این فرهنگ در مناطق دشت بویژه در دوره IIIA قلی درویش، محصول ارتباط دوسویه و تعامل فرهنگی بین جوامع بومی و جوامع کورا ـ ارسی است که به تعبیر دیگر تا کنون شواهد مستندی از حضور مستقیم این فرهنگ و استقرار های مرتبط با آن در محوطه های دشت قم که در ارتفاع کمتر از 1200 متری از سطح دریا قرار دارند یافت نشده است.

سرپرست هیات باستان شناسی اضافه نمود: بدون تردید یک چنین نتیجه گیری هایی صرفا یک فرض موقت محسوب شده و بر اساس شواهد موجود ارائه شده است و تا تکمیل آنالیز های مناطق دشت و کوهستان منطقه قم در حد یک فرض باقی می ماند. در همین رابطه گورستان خاوه که نشانگر حضور مستقیم این فرهنگ است در ارتفاع 2000 متری از سطح دریا در کوهپایه های جنوب دشت قم واقع شده است.

به گفته این باستان شناس سومین نکته نیز به شواهد باستان شناختی، حضور این فرهنگ در مناطق کوهستانی دشت قم همراه با شواهدی از همزیستی ، تعامل و ارتباط با فرهنگ بومی منطقه برمی شود.

سرلک اضافه نمود: در تایید این فرض، وجود توامان و همزمان سنت های سفالی شاخص فرهنگ کورا - ارس (سفال های سیاه و قرمز قهوه ای داغدار، ظروف با دسته های موسوم به نخجوانی، کاربرد تزئین نقش کنده و برجسته بر روی ظزوف سفالی دست ساز) و سنت های سفالی فرهنگ بومی (ظروف سفالی نخودی و آجری ساده چرخساز، ظزوف با آبریز ناودانی شکل) در قبور تپه یوسف خان خاوه ملاک قرار گرفته است.

او همچنین اضافه نمود: شواهد موجود این احتمال را مطرح می نماید که جوامع کورا - ارسی مستقر در دره های مناطق کوهستانی جنوب قم از نظر ساختار مالی و معیشتی، به پرورش دام متکی بوده اند و الگو استقراری آن ها احتمالا بر پایه کوچ نشینی یا نیمه کوچ نشینی راسخ بوده است.

وی با اشاره به این که بر اساس مدارک به دست آمده از کاوش به نظر می رسد گورستان یوسف خان خاوه معرف جامعه ای است که از نظر مالی در سطح نسبتا بالایی قرار داشته و حجم کمابیش چشمگیر اشیا و ابزار فلزی بویژه از جنس مفرغ و نقره و وفور ظروف سفالی در قبور این فرهنگ این فرض را قوت می بخشد، گفت: به دلیل محدودیت مدارک در شرایط فعلی نمی توان وفور نسبی اشیای مفرغی و نقره ای در قبور تپه یوسف خان را به پیشرفت های تکنولوژیکی این فرهنگ یا میزان دسترسی آن ها به اشیای فلزی نسبت داد.

تنوع معماری قبور در یوسف خان خاوه، نشان دهنده فرهنگ تدفینی منطقه

سرپرست هیات باستان شناسی از دیگر ویژگی های فرهنگ تدفینی گورستان یوسف خان خاوه را تنوع معماری قبور دانست و گفت: قبور به شکل چاله تدفینی با پوشش قطعات لاشه سنگ و سنگ های تخت ورقه ای نیمه تراش، قبور دورچین سنگی بدون کاربرد پوشش سنگی و قبور چاله تدفینی ساده از انواع معماری قبور شناخته شده این فرهنگ در گورستان یوسف خان خاوه است.

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سرلک تاکید نمود: نتایج کاوش های تپه یوسف خان خاوه بویژه در روشن تر کردن شرایط توالی گاهشناختی دشت قم و نحوه و میزان ارتباطات فرهنگ های مستقر در این منطقه با سایر مناطق و حوزه های فرهنگی فلات ایران از اهمیت زیادی برخوردار است و کشف اتفاقی این گورستان، به تکمیل آگاهی ما در فرایند انجام پروژه پژوهش های باستان-شناسی پیش از تاریخ دشت قم انجامید.