خبرنگاران درباره جواد معروفی - کتاب ارزان

توضیح حال برگزیدگان و نخبگان هنر و فرهنگ همیشه آموزنده است. دنیا هر روز آدم های استثنایی نمی سازد و شاید از این روست که به قلم آوردن حتی بخشی از زندگینامه آنها، خود توضیح حالی مفصل می خواهد. در میان عظیمان هنر و عرصه موسیقی می توان به جواد معروفی که هنرمندی برجسته، آموزنده و فرهیخته بود، اشاره نمود. نام خانوادگی جواد معروفی از 60 سال پیش در خاندان هنر موسیقی ایران همیشه با تکریمی خاص و همه جانبه بر زبان اهل ذوق و هنر جاری می گردد که این احترام تنها شایسته چند تن انگشت تعداد در سده گذشته است. جواد معروفی آهنگساز برجسته پیانو را از نوآوران موسیقی سنتی می دانند؛ پیانونوازی که اگر زنده بود در همین روزها صدساله می شد.

زندگی جواد معروفی

جواد معروفی در 1291 خورشیدی چشم به دنیا گگردد. او مبانی ابتدایی موسیقی را زیر نظر پدر که از شاگردان مکتب درویش خان آهنگساز و نوازنده تار بود، آموخت و به این ترتیب با نوازندگی تار آشنا شد و پس از چند سال بنابر توصیه پدر در 1305 خورشیدی برای فراگیری موسیقی ایرانی به سبک عملی در مدرسه موسیقی علینقی خان وزیری مشغول تحصیل شد.

از همان تاریخ نوازندگی تار را رها کرد و زیر نظر وزیری که تا حدی با نوازندگی پیانو آشنایی داشت به نوازندگی پیانو پرداخت و پس از مدتی بنا به توصیه استاد وزیری برای تکمیل فن نوازندگی پیانو به سبک غربی نزد تاتیانا خاراطیان که در آن موقع پیانیست تحصیلنموده و چیره دستی بود، مشغول تحصیل شد. در 1311 پیروز به اخذ دیپلم از مدرسه موسیقی وزیری شد و از 1319 یعنی سالی که فرستنده رادیو در تهران گشایش یافت با این سازمان همکاری هنری خود را شروع کرد. نخستین قطعه ای که معروفی ساخت ترانه های خیام بر اساس رباعیات خیام بود که در 1315 خورشیدی اجرا شد.

سبک نوازندگی معروفی

سبک نوازندگی معروفی، بیشتر تحت تأثیر تکنیک مشیر همایون شهردار قرار داشت. او هم مانند میرزا صادق خان و شاگردش مشیر همایون برای اجرای دستگاه ها و قطعات موسیقی ایرانی کوک غربی پیانو را تبدیل به کوک ایرانی کرد. در نوازندگی پیانو این سه هنرمند هر یک صاحب سبکی خاص بودند. معروفی خود درباره سبک نوازندگی اش می گوید: به جرأت می توانم، بگویم سبک نواختن این ساز به طریق علمی از طریق من پایه گذاری شده است. سابق بر این پیانو را در موسیقی ایرانی دو دستی و یک صدا می نواختند و من به خاطر آشنایی با موسیقی اروپایی برای دست چپ پیانو نت هایی نوشتم و قطعاتی تهیه کردم که سبک نوازندگی پیانو را تغییر داد .(1)

معروفی در اجرای برخی قطعات به دلایلی از ربع پرده های (اصطلاحی در عرصه موسیقی) فرضی موسیقی ایرانی استفاده نکرد اما هنگام نواختن پیانو با خوانندگانی همانند استاد بنان کوک پیانو را متناسب مقام ها و فواصل خاص آنها تغییر می داد. پس از تشکیل برنامه گل ها، معروفی برخی از ترانه های اصیل و حتی آثاری از استاد ابوالحسن صبا از جمله دیلمان را با رعایت کامل فواصل موسیقی ایرانی برای اجرا با ارکستر عظیم گل ها تنظیم و رهبری کرد.

شیوه هم آهنگی و سازبندی که از طریق آن هنرمند صورت گرفته، بسیار گوش نواز است. معروفی قطعات بسیاری برای اجرای با پیانو ساخته که در عین کمال سادگی و روانی از ملودی بسیار زیبایی برخوردار است. میان هنرمندان کمتر فردی است که آهنگ خواب های طلایی او را نشنیده باشد. بدون تردید بخش زیادی از افرادی که در ایران علاقه مند به نوازندگی پیانو شده اند، تحت تأثیر این آهنگ قرار گرفته اند. جای شگفتی است که هر هنرجوی تازه کاری پس از چند ماه تمرین می تواند این قطعه زیبا و بسیار ساده را با پیانو اجرا کند.

از جمله آثار باارزش و جاودان معروفی آهنگی است که او به شیوه ترانه در پرده های سازنده مخالف سه گاه و گوشه نغمه ساخته و به رهبری خودش با ارکستر عظیم گل ها اجرا و با اسم گلهای رنگارنگ از رادیو پخش شده است. شعر این آهنگ اثر طبع شاعر گرانقدر معینی کرمانشاهی است. لطافت طبع معروفی با توجه به ملودی زیبا و به خصوص سازبندی و هم آهنگی به کار گرفته شده متناسب با روح موسیقی ایرانی در این اثر جاودانی موج می زند. در آنالیز آثار معروفی می توان به انسجام هارمونی همزمان با تکیه بر نت های شاهد در دستگاه های موسیقی ایرانی اشاره نمود .(2)

تأثیرگذاری بر موسیقی

در آثار معروفی می توان ریشه های موسیقی کلاسیک غربی را در پس زمینه قطعات ایرانی که او با پیانو ساخته و اجرا نموده است، دید و شنید. استفاده از آکومپانیمان هایی (دوره همنوازی پیانو) ساده اما خلاق کنار ملودی های روح نواز از نکات بسیار مهم کار اوست. او سعی داشت تا پیوند موسیقی کلاسیک و ایرانی را به فزونین شکل ارائه دهد و در عین حال عمق و اصالت موسیقی ایران را به رخ بکشد و تا حدی آن را نسبت به موسیقی غرب فزونی دهد.

برای آنالیز دقیق تر شخصیت این استاد برجسته موسیقی، باید او را از 2 منظر مورد آنالیز قرار داد؛ نخست به آثارش نگاهی داشت و سپس زندگی نامه اش را مورد آنالیز قرار داد. ساماندهی موسیقی ایرانی و اجرا روی پیانو از نکات مهمی است که معروفی با ظرافت و هوشمندی و به دور از حاشیه و ایجاد حساسیت آن را بر بستر موسیقی اجرا کرد و از حاصل زحمات و جسارت های او، بیشتر افرادی که بعدتر موسیقی ایرانی را با پیانو نواختند، بهره بردند. او تکنیک را فدای ساختار اجرایی نکرد، بلکه آن را در راستای موسیقی خاطره انگیز به خدمت گرفت و شاید استثنایی در فرضیه دو خط موازی به هم نمی رسند به وجود آورد. تجربه همکاری با عظیمانی چون ابوالحسن صبا، مرتضی نی داوود، حسین تهرانی و … توانایی درک و دریافت قطعات عظیمانی چون یوهان سباستیان باخ، ولفگانگ آمادئوس موتسارت، لودویگ فان بتهوون و… بی درنگ برای وی فرصتی کم نظیر در بیان اتفاقی نو در موسیقی ایرانی به وجود آورد که در پیوند هنر شرق و غرب گامی تأثیرگذار بود.

او را می توان کارگردانی صاحب ایده و سبک دانست که برای خلق تصاویر خاص از میزانسن هایی (صحنه آرایی) بدیع برای نت ها استفاده می نماید. از آنجا که یکی از ویژگی های موسیقی ایرانی همراهی آواز با موسیقی است، بنابراین حذف کلام، بخشی از جذبه این موسیقی را کم می نماید اما با تحلیل آثار ساخته شده از طریق جواد معروفی به هوشمندی وی در بسط و توسعه ملودی می توان پی برد.

شاید حس تکان دادن دست در آب روان گویای دورنمای قطعات و اجرای همزمان یک نت در بم و اکتاو به کنده شدن احساس مخاطب و رها شدن امواج موسیقی فزونین استعاره از محتوای آثار او باشد. بدیهه گویی های پیانو، ترکیب غم و احساس، سیر در دستگاه های موسیقی ایرانی، انعکاس بخشی از تاریخ و فراز و فرودهایی که دلنشین اما هیجان انگیز است، احتیاج به یک خنیاگر (نغمه) موسیقی دارد، احتیاج به فردی که ضمن اشراف عمیق بر موسیقی کلاسیک در پی کشف و شهودی نو در موسیقی ایرانی باشد تا بتواند تراز این 2 موسیقی را با هم یکسان و در برخی موارد حتی فزونی دهد.

شاید معروفی را بتوان بازمانده آخرین نسلی دانست که توانست آثاری بر جای بگذارد که ماندگار شوند، مسیری که هر هنرمندی سعی دارد، مسافتی حتی کوتاه را در آن طی کند اما مانایی حتماً ابعاد دیگری غیر از موسیقی می خواهد مانند شناخت جامعه، اندیشمندی، استعداد ذاتی و حضور در ابعاد پنهان آدم ها که سعی می نماید به رؤیای خویش رنگ واقعیت بزند. (3)

معروفی همیشه دور از هیاهو و جنجال می زیست و از مناقشات که آفت ناآگاه درباره موسیقی سنتی و موسیقی علمی و بحث هایی از این دست مطرح می کردند، پرهیز می کرد. پایه و اساس کار او موسیقی ایرانی بود اما از موسیقی علمی هم غافل نبود. بنابراین بیشتر آثاری که از او به جای مانده آمیزه ای از موسیقی ایرانی و علمی است.

بر اساس مدارک بی تردید در نشریات و جامعه هنری موسیقی، او از جمله اندک استادان موسیقی بود که پس از فارغ شدن از تحصیل و فراگیری به تعلیم شاگردان پرداخت و می توان گفت که بیشتر نوازندگان این دست موسیقی در سال های اخیر پرورش یافتگان کلاس او هستند. معروفی تا روزی که دست هایش قدرت نزدیک شدن به پدال های پیانو را داشت، عاشقانه و عالمانه دست از کار نکشید و به تعلیم و تربیت دلباختگان موسیقی پرداخت.

درگذشت جواد معروفی

جواد معروفی که قطعات بسیاری را در دامنه موسیقی ایرانی ساخت و تنظیم کرد، پایان در آذر 1372 خورشیدی چشم از دنیا فروبست.

پی نوشت:

1- ماهنامه ادبستان، تعداده پنجاه و پنجم

2- علی اکبری، رضا، سوره مهر 1386؛ تهران

3- سیدحسینی رضا، مکتب های ادبی، نگاه؛ 1372، تهران